ỐC BƯU VÀNG HẠI LÚA: QUÁ TRÌNH SINH TRƯỞNG, ĐẶC ĐIỂM GÂY HẠI VÀ CÁCH PHÒNG TRỪ

Với tốc độ sinh trưởng nhanh và khả năng thích nghi cao, ốc bưu vàng đã trở thành một trong những loài gây hại chính cho cây lúa, đặc biệt ở giai đoạn lúa non. Cùng tìm hiểu chi tiết quá trình sinh trưởng, đặc điểm gây hại và các biện pháp phòng trừ ốc bưu vàng hiệu quả trên ruộng lúa trong bài viết dưới đây.

Ốc bưu vàng có vỏ dạng hình cầu, màu sắc thay đổi từ vàng đến nâu, không bóng. Chúng có thể sống cả dưới nước và trên cạn nhờ có khe mang và cơ quan giống phổi, cho phép tồn tại trong điều kiện khô hạn hoặc ô nhiễm. Nhiệt độ sống lý tưởng từ 0–32°C, và chúng có thể ngủ đông trong bùn đến 6 tháng khi thiếu nước, sau đó hoạt động trở lại khi có điều kiện thuận lợi.

1. QUÁ TRÌNH SINH TRƯỞNG, PHÁT TRIỂN CỦA ỐC BƯU VÀNG

Giai đoạn trứng

Giai đoạn trứng không trực tiếp gây hại, nhưng số lượng lớn trứng dẫn đến sự gia tăng nhanh chóng của ốc non, tạo áp lực lớn cho ruộng lúa sau này.

• Thời gian và cách đẻ: Sau khi giao phối, ốc cái bắt đầu đẻ trứng sau 1–2 ngày, với tần suất ban đầu là mỗi 3–4 ngày, giảm dần sau một tháng. Giao phối xảy ra hàng tuần, thường vào thời điểm ruộng lúa trổ bông và nước đầy đủ.
• Đặc điểm trứng: Trứng được đẻ thành chùm, bám vào các cây cỏ, cọc treo, hoặc mép ruộng, thường vào buổi sáng sớm hoặc chiều tối. Ban đầu, trứng có màu hồng đỏ đậm, sau đó chuyển sang hồng nhạt khi gần nở.
• Thời gian ấp: Trứng nở sau khoảng 10–15 ngày, tùy thuộc vào nhiệt độ và độ ẩm.
• Số lượng: Mỗi ổ trứng chứa từ 100–600 trứng, trung bình khoảng 200 trứng. Một con cái có thể đẻ từ 11–12 ổ trứng trong một chu kỳ sinh sản, với tỷ lệ nở đạt khoảng 80%.

Giai đoạn non 

Giai đoạn này gây hại cho lúa từ khi mới sạ, đặc biệt trong 15 ngày đầu sau khi trồng. Ốc non cắn ngang thân mạ và lá non, làm cây lúa bị gãy hoặc chết, dẫn đến thiệt hại năng suất. Theo nghiên cứu, nếu mật độ ốc non từ 1–10 con/m² trong giai đoạn này, năng suất lúa có thể giảm 10–20%.

• Phát triển ban đầu: Sau khi nở, ốc non không ăn trong 2–3 ngày đầu để thích nghi. Từ ngày thứ 4–5, chúng bắt đầu tiêu thụ các chất hữu cơ như plankton, rêu, và mùn hữu cơ. Khi lớn khoảng 2–5 mm, chúng chuyển sang ăn các loại rong, rêu, và các phần mềm của cây cỏ, bao gồm cả mạ lúa non.
• Tốc độ sinh trưởng: Ốc non phát triển nhanh và liên tục. Sau 2 tháng, một con ốc non có thể đạt kích thước trưởng thành, với trọng lượng trung bình 10g ở đực và 15g ở cái.

Giai đoạn trưởng thành

Giai đoạn trưởng thành gây hại nghiêm trọng cho lúa non, từ khi sạ đến 30 ngày tuổi. Chúng cắn ngang thân mạ và lá, làm cây lúa bị gãy hoặc chết. Nếu mật độ ốc từ 1–10 con/m², năng suất lúa có thể giảm 10–20%, và nếu mật độ cao hơn (6–10 con/m²), ruộng có thể mất trắng.

• Đặc điểm giới tính: Ốc trưởng thành có hai giới tính, với tỷ lệ đực:cái khoảng 1:2.1.
• Sinh sản: Ốc trưởng thành giao phối hàng tuần, và sau 1–2 ngày, cái bắt đầu đẻ trứng, với tần suất ban đầu là mỗi 3–4 ngày, sau đó giảm dần sau một tháng. Mỗi con cái có thể đẻ từ 11–12 ổ trứng, mỗi ổ chứa hàng trăm trứng, dẫn đến khả năng sinh sản rất cao.
• Khả năng thích nghi: Ốc trưởng thành có thể sống cả dưới nước và trên cạn nhờ khe mang và cơ quan giống phổi. Chúng có thể ngủ đông (aestivate) trong bùn trong điều kiện khô hạn, tồn tại đến 6 tháng, và hoạt động trở lại khi có nước, đặc biệt vào đầu vụ lúa khi ruộng được ngập nước.

2. ĐẶC ĐIỂM GÂY HẠI CỦA ỐC BƯU VÀNG

• Ốc bưu vàng bắt đầu gây hại từ khi lúa mới xuống giống, kéo dài đến khoảng 30 ngày sau sạ, đặc biệt là giai đoạn cây dưới 15 ngày tuổi. Chúng thích ăn các cây lúa non, cắn đứt gốc mạ hoặc nhai thân, lá non, làm trụi cả đám mạ.
• Khả năng sinh sản nhanh (đẻ hàng trăm trứng mỗi ổ, nhiều ổ trong một chu kỳ) và khả năng ngủ đông trong bùn cho phép chúng tồn tại qua các vụ lúa, làm cho chúng trở thành loài gây hại khó kiểm soát.
• Mật độ 1 con/m² có thể làm giảm 10–20% năng suất, trong khi mật độ cao hơn có thể dẫn đến mất trắng ruộng, gây thiệt hại lớn cho bà con nông dân, đặc biệt ở các vùng trọng điểm như Đồng bằng sông Cửu Long.

3. BIỆN PHÁP PHÒNG TRỪ ỐC BƯU VÀNG HẠI LÚA

Ốc bưu vàng gây hại nghiêm trọng cho lúa nước, đặc biệt trong giai đoạn cây non từ khi gieo sạ đến 30 ngày sau. Để kiểm soát hiệu quả loài này, cần áp dụng các biện pháp phòng trừ tổng hợp, bao gồm thủ công, sinh học và hóa học.

 Biện pháp thủ công

• San phẳng ruộng: Đảm bảo mặt ruộng bằng phẳng để tránh tạo các vùng nước đọng – nơi ốc bưu vàng sinh sống và sinh sản.
• Chọn giống tốt: Sử dụng hạt lúa có tỷ lệ nảy mầm cao để cây con khỏe mạnh, tăng khả năng kháng chịu với sự phá hoại của ốc.
• Ngập nước trước khi gieo: Ngập nước ruộng trước khi gieo sạ để dụ ốc nổi lên, sau đó cày bừa để tiêu diệt chúng.
• Bắt tay: Thu gom ốc và trứng bằng tay, tập trung vào buổi sáng sớm hoặc chiều tối khi ốc hoạt động mạnh. Duy trì trong 2-3 tuần sau gieo để kiểm soát ốc mới nở.
• Đào mương: Đào mương thoát nước (kích thước 25x5cm, cách nhau 10-15m) để tập trung ốc, dễ thu gom hoặc xử lý.
• Lắp lưới hoặc hàng rào tre: Đặt lưới hoặc rào tre ở kênh mương dẫn nước để ngăn ốc xâm nhập vào ruộng và hỗ trợ thu gom.
• Dụng cụ thu trứng: Cắm cọc tre hoặc sậy ở vùng ngập nước và kênh mương để ốc đẻ trứng, sau đó thu gom và tiêu hủy trứng định kỳ (7-10 ngày/lần).
• Thả vịt: Thả vịt vào ruộng để ăn ốc non và trứng, vừa kiểm soát ốc vừa tạo thêm nguồn phân bón tự nhiên.
• Quản lý nước: Giữ mực nước thấp (2-3cm) và định kỳ tháo cạn ruộng để hạn chế di chuyển và sinh sản của ốc.
• Cày sâu: Cày sâu khi làm đất để tiêu diệt ốc đang ẩn trong đất, đặc biệt là ốc trong giai đoạn ngủ khô.

Phương pháp sinh học tận dụng các yếu tố tự nhiên, an toàn cho môi trường:

• Dùng bả tự nhiên: Sử dụng lá khoai lang, rau muống, lá đu đủ, sợi sơ mít hoặc thân cây sắn đặt ở bìa ruộng để dụ ốc. Sau 12-24 giờ, dùng rổ thu gom ốc tập trung ăn bả.
• Rải vôi: Rải vôi bột (500kg/ha) khi làm đất để xua đuổi ốc, có thể kết hợp với phân lân để cải thiện đất.

Biện pháp hóa học

Khi số lượng ốc phát triển nhanh và ồ ạt bà con nên chủ động phun thuốc hóa học diệt ốc để tránh bùng phát. Phương pháp hóa học hiệu quả nhanh nhưng cần sử dụng cẩn thận để tránh ảnh hưởng môi trường.

Sự phát triển nhanh, khả năng sinh sản cao, và khả năng thích nghi với điều kiện môi trường khác nhau khiến ốc bưu vàng trở thành một thách thức lớn trong sản xuất lúa. Hiểu rõ vòng đời, đặc điểm gây hại là bước đầu tiên để áp dụng các biện pháp phòng trừ hiệu quả, như sử dụng thuốc đặc trị, quản lý nước, và canh tác bền vững.