TÁC HẠI CỦA RỆP VẢY NÂU ĐỐI VỚI CÀ PHÊ VÀ CÁCH PHÒNG TRỪ

Rệp vảy nâu là một loại sâu hại nghiêm trọng trên cây cà phê, đặc biệt phổ biến ở các vùng trồng cà phê như Tây Nguyên, Việt Nam. Chúng có vỏ cứng màu nâu, hình bán cầu, bám chặt vào lá non, chồi, thân hoặc quả. Rệp cái đẻ 15-19 trứng, vòng đời 90-124 ngày, sinh sản mạnh vào mùa khô hoặc đầu mùa mưa khi thời tiết nóng ẩm. Rệp thường cộng sinh với kiến, tiết mật ngọt gây nấm muội đen, gây ra những tác hại rất nghiêm trọng đến năng suất, chất lượng của cây cà phê.

1. ĐẶC ĐIỂM CỦA RỆP VẢY NÂU HẠI CÀ PHÊ

Rệp vảy nâu (Saissetia hemisphaerica), thuộc họ rệp vảy (Coccidae), là một loại côn trùng gây hại phổ biến trên cây cà phê, đặc biệt ở các vùng trồng cà phê như Tây Nguyên, Việt Nam. Rệp vảy nâu ưa thích môi trường nóng ẩm, đặc biệt trong các vườn cà phê rậm rạp, thiếu ánh sáng, thông thoáng kém, hoặc cây yếu do thiếu chăm sóc. Cây con và cây trong giai đoạn kiến thiết (1-3 năm tuổi) dễ bị tấn công nhất. Vườn bón phân thừa đạm hoặc thiếu dinh dưỡng cân đối cũng tạo điều kiện cho rệp phát triển mạnh.

Hình dạng và kích thước

Hình thể: Rệp vảy nâu có vỏ ngoài cứng, hình bán cầu hoặc hình vòm, màu nâu sẫm đến đen, bóng hoặc hơi mờ, trông giống như những nốt sần nhỏ bám trên cây.
Kích thước: Con trưởng thành dài khoảng 3-5 mm, rộng 2-3 mm, dày khoảng 1-2 mm.
Phân biệt giới tính: Rệp cái trưởng thành không có cánh, bám cố định trên cây, trong khi rệp đực hiếm gặp, có cánh, nhỏ hơn và không gây hại trực tiếp.

Vị trí xuất hiện của rệp vảy nâu trên cây cà phê

Rệp vảy nâu thường bám chặt vào lá non, chồi non, cành non, thân cây, và đôi khi cả quả cà phê. Chúng tập trung nhiều ở mặt dưới lá, kẽ nhánh hoặc các ngóc ngách khó tiếp cận của cây.
Chúng thường xuất hiện thành cụm, đặc biệt ở những vườn rậm rạp, ít thông thoáng hoặc có nhiều kiến.

Hành vi và cộng sinh

Chích hút nhựa cây: Rệp dùng vòi chích hút nhựa từ các mô mềm của cây, gây suy yếu cây và tạo điều kiện cho nấm muội đen phát triển.
Tiết mật ngọt: Rệp tiết ra chất mật ngọt, thu hút kiến (như kiến lửa, kiến đen). Kiến bảo vệ rệp khỏi thiên địch và giúp lan truyền rệp sang các bộ phận khác của cây hoặc cây lân cận.
Nấm muội đen: Mật ngọt tạo điều kiện cho nấm muội đen (Capnodium spp.) phát triển, phủ đen lá, làm giảm quang hợp và suy yếu cây.

Dấu hiệu nhận biết rệp vảy nâu trên cây

Lá non nhăn, vàng, khô mép; chồi non chột hoặc biến dạng; quả non rụng sớm.
Lá và cành bị phủ lớp nấm muội đen, làm cây xỉn màu và kém sức sống.
Xuất hiện nhiều kiến di chuyển trên cây, đặc biệt quanh các cụm rệp.
Các nốt nâu nhỏ, hình bán cầu bám chặt dưới mặt lá, cành non hoặc thân cây.

2. TÁC HẠI CỦA RỆP VẢY NÂU ĐỐI VỚI CÂY CÀ PHÊ

Rệp vảy nâu gây hại bằng cách chích hút nhựa cây tại các bộ phận non (lá, chồi, quả), từ đó dẫn đến:

Suy yếu cây trồng: Cây cà phê phát triển kém, lá non biến dạng, khô héo, chột ngọn, nhăn lá, giảm quang hợp do nấm muội đen phủ lên bề mặt lá.
Giảm năng suất và chất lượng quả: Quả cà phê non rụng, quả nhỏ, kém chất lượng, hạt cà phê giảm giá trị kinh tế. Nặng hơn, cây có thể chết khô.
Tạo điều kiện cho bệnh khác: Vết chích hút là cửa ngõ cho vi khuẩn, virus, nấm bệnh xâm nhập, gây nhiễm trùng thứ cấp.
Ảnh hưởng gián tiếp: Mật ngọt từ rệp thu hút kiến, làm tăng mật độ rệp và lan rộng dịch hại.

Rệp thường gây hại nặng ở giai đoạn cây con và kiến thiết, đặc biệt mùa khô, có thể làm giảm sản lượng nghiêm trọng nếu không kiểm soát kịp thời.

Rệp vảy nâu gây hại nghiêm trọng cho cà phê

3. BIỆN PHÁP PHÒNG TRỪ VÀ DIỆT RỆP VẢY NÂU HẠI CÀ PHÊ

Bà con nên kết hợp biện pháp sinh học, canh tác và hóa học để kiểm soát hiệu quả, ưu tiên phòng ngừa.

Biện pháp canh tác

Vệ sinh vườn: Dọn cỏ dại, loại bỏ cành lá nhiễm bệnh, đốt bỏ để tránh lây lan. Tỉa cành tạo thông thoáng, tăng ánh sáng.
Chăm sóc cây: Bón phân cân đối (hữu cơ vi sinh), tránh thừa đạm; tưới nước hợp lý mùa khô để cây khỏe mạnh, tăng sức đề kháng.
Kiểm soát kiến: Phun thuốc diệt kiến hoặc đổ nước sôi vào tổ kiến để giảm sự bảo vệ cho rệp.
Sử dụng thiên địch: Khuyến khích bọ rùa (Chilocorus politus), nấm ký sinh (Lecanicillium lecanii, Beauveria bassiana) hoặc ong ký sinh.

Bà con nên kiểm tra thăm vườn thường xuyên để phát hiện rệp vảy nâu sớm

Biện pháp dân gian và sinh học

Phun nước mạnh: Dùng vòi phun áp lực cao rửa sạch rệp trên cây.
Hỗn hợp tự chế: Pha nước rửa chén loãng (1 thìa/lít nước) hoặc cồn isopropyl 50% + nước rửa chén, phun ướt đều cây, lặp lại 2 lần cách 10-15 ngày. Lau bằng bông thấm rượu hoặc dầu neem cho trường hợp nhẹ.
Dầu khoáng: Pha 200 ml dầu khoáng/20 lít nước, phun ướt cành lá.

Biện pháp hóa học

Phun phòng ngừa mùa khô: Sử dụng thuốc lưu dẫn, nội hấp chứa hoạt chất Acephate, Benfuracarb, Chlorpyrifos Ethyl, Alpha-Cypermethrin, Imidacloprid, Thiamethoxam, Etofenprox. Trộn thêm Buprofezin để diệt trứng/ấu trùng. Phun 2 lần, cách 10-15 ngày, vào sáng sớm hoặc chiều tối.
Lưu ý: Luân phiên thuốc để tránh kháng; chỉ dùng khi mật độ cao; tuân thủ liều lượng và thời gian cách ly.

Bà con nên theo dõi vườn thường xuyên, đặc biệt giai đoạn cây non. Kiểm tra thường xuyên mặt dưới lá, chồi non và kẽ cành, đặc biệt vào mùa khô, để phát hiện rệp trước khi mật độ cao. Nếu không kiểm soát, rệp vảy nâu có thể gây giảm năng suất 20-50%, thậm chí làm chết cây non hoặc suy kiệt vườn cà phê. Kết hợp kiểm soát kiến, sử dụng thiên địch (bọ rùa, nấm ký sinh), và biện pháp canh tác để giảm thiểu sự lây lan của rệp.